Column verschenen in Literair Nederland op 14 maart 2022

Het nieuws over de recente overgang van NBD Biblion naar ‘automatisch gegenereerde metadata’ gonst sinds een paar weken in de media. Sinds 1 maart heeft de boekenservice geen recensenten meer in dienst. De zevenhonderd professionele lezers die bibliotheken voorzagen van weliswaar beknopte doch goed geïnformeerde en beargumenteerde recensies zijn vervangen door computer. Als reden voor de nogal rigoureuze ingreep noemt NBD Biblion tijdwinst. In een document dat de nieuwe werkwijze toelicht en er voorbeelden van geeft, spreekt NBD Biblion de verwachting uit dat boeken op deze manier de bibliotheken sneller zullen bereiken, zodat ze hun collecties ‘actueler’ kunnen houden. Niet alleen zijn de boekbeschrijvingen – NBD Biblion spreekt eufemistisch van ‘aanschafinformatie’ – flink ingekort, maar ook gebaseerd op een beperkt aantal voorgekauwde criteria. De recensie is met de recensenten de deur uit gezet.

Waarom wel recenseren? Om lezers te enthousiasmeren, te informeren en te helpen een eigen oordeel te vormen. In het geval van NBD Biblion gaat het niet alleen om de bibliotheekmedewerkers die op basis van de geleverde ‘aanschafinformatie’ een boek wel of niet bestellen. Het gaat ook om de bibliotheekbezoekers die in de catalogus de NBD Biblion-recensie kunnen lezen. Zelfs webshops voor boeken nemen vaak de NBD Biblion-recensies over.

Bij Literair Nederland krijgen nieuwe recensenten een beknopte handleiding mee. Punt één: ‘Een recensie vertelt het verhaal niet na.’ En verder: ‘Een goede recensie contextualiseert, geeft informatie over omgeving, tijdperk, eerder werk van de auteur e.d.’ En: ‘In elke recensie zit een oordeel, vaak aan het einde, goed beargumenteerd en met nuances. Dat betekent dat je de moeite moet nemen uit te leggen wat je van het boek vindt, en waarom.’

Kortom, een recensie is geen samenvatting met steekwoorden maar een kwalitatieve, aantrekkelijke én kritische bespreking van een boek. Bovendien is daar tijd voor nodig, want lezen – goed lezen en over het gelezene nadenken – heeft nu eenmaal baat bij traagheid. Dat is nogal iets anders dan de nieuwe – ongetwijfeld heel snelle – beoordelingscriteria van de NBD Biblion ‘schuifjes’. Bij fictie voor volwassenen zijn het: ‘activiteit: ontspanning – concentratie’, ‘stemming: vrolijk – duister’, ‘seks: geen – expliciet’ en ‘geweld: geen – expliciet’. Alleen bij fictie voor jongeren doet kennelijk ‘humor: serieus – vrolijk’ ertoe, maar dat terzijde.
Het is lang niet meer zeldzaam om kunstmatige intelligentie in te zetten als hulpmiddel voor allerlei nuttige activiteiten, denk maar aan stofzuigen of reguleren van temperatuur in huis.

Maar literatuur is anders dan een stofwolkje of een graad Celsius, want ambivalent, meerduidig en complex. In Dave Eggers’ laatste roman Het alles (Every) bestaat een geautomatiseerde dienst voor het herlezen van literatuur, genaamd ‘Algo Mas’. Het algoritme van ‘Algo Mas’ zuivert literatuur van te ingewikkelde en mogelijk aanstootgevende elementen. ‘Algo Mas’ censureert om lezers te besparen, met als achterliggende gedachte dat ingewikkelde plots en lastige onderwerpen ongewenst zijn. ‘Algo Mas’ en de almacht van Het alles zijn fictie. De ‘schuifjes’ van NBD Biblion zijn dat niet.